Phát triển làng nghề truyền thống Hà Nam trong cuộc sống hiện đại

Làng Đọi Tam (xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên) có nghề làm trống da từ rất lâu đời. Tương truyền khoảng một nghìn năm với các vị tổ nghề là Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản. Vào năm 986, được tin vua Lê Đại Hành sửa soạn về làng cày ruộng tịch điền khuyến nông, hai anh em cụ Năng và cụ Bản đã tự tay làm một cái trống to để đón vua. Tiếng trống vang như sấm rền nên về sau hai ông được dân làng tôn là Trạng Sấm. Nghề làm trống ở Đọi Tam nổi tiếng khắp nước, thợ làng Đọi Tam đi khắp nơi làm đủ các loại trống: trống dùng trong đình chùa, trống chèo, trống trường, trống dành cho trẻ em trong dịp Tết Trung thu... Trống Đọi Tam nổi tiếng bởi độ bền đẹp, nhờ bí quyết riêng cũng như tinh thần trách nhiệm của người thợ nơi đây.

Tiếng tăm của Làng lụa Nha Xá (xã Mộc Nam, huyện Duy Tiên) chỉ đứng sau làng lụa Vạn Phúc, Hà Đông. Từ đầu thế kỷ trước, các lái buôn tại thị trường Sài Gòn - Chợ Lớn đã tín nhiệm những súc tơ lụa nõn bóng, mượt mà của làng nghề này. Hiện nay, quy mô sản xuất của làng nghề đang tiếp tục được mở rộng, một phần lao động thủ công được thay thế bằng máy móc. Nhiều gia đình tiếp tục đóng thêm máy dệt hoặc đầu tư thay khung gỗ bằng khung sắt để làm ăn lâu dài. Người làng dệt nhanh nhạy với thị hiếu người tiêu dùng luôn luôn chuyển đổi mặt hàng. Nhiều mặt hàng mới ra đời như hàng đũi, hàng tơ se, hàng lụa hoa, hàng lanh...

Quay tơ là một khâu trong quá trình sản xuất lụa của người dân Làng lụa Nha Xá 


Tùy theo loại lụa hoặc theo yêu cầu của thương lái mà lụa sẽ được sấy khô hoặc đem phơi thủ công như thế này

Làng nghề thêu ren Thanh Hà (xã Thanh Hà, huyện Thanh Liêm) có hơn 70% số hộ tham gia nghề thêu ren, làm ra nhiều mặt hàng được ưa chuộng như ga trải giường, gối, khăn trải bàn... Từ năm 1975 đến năm 1989 là thời gian thịnh vượng của làng nghề với sản phẩm đa dạng phục vụ cho nhu cầu tiêu dùng trong nước, xuất khẩu sang Liên Xô và các nước Đông Âu. Từ năm 1990 đến nay, do chuyển đổi cơ chế kinh tế, làng thêu ren Thanh Hà đã phải vật lộn vượt qua thách thức để tồn tại trong điều kiện thị trường truyền thống bị thu hẹp và thị trường nước ngoài mới lại đòi hỏi rất khắt khe về chất lượng và thời gian.

Nhiều hộ dân ở Thanh Hà đã đầu tư máy thêu tự động để phục vụ sản xuất

Hà Nam còn có nhiều làng nghề nổi tiếng khác có sản phẩm gắn liền với nông nghiệp như: Làng nghề bánh đa nem Chều (xã Nguyên Lý, huyện Lý Nhân); Làng nghề rượu Vọc (huyện Bình Lục); bánh trưng làng Đầm (xã Liêm Tuyền, TP Phủ Lý); cá kho Nhân Hậu (xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân)... Mới điểm qua một số làng nghề tiêu biểu đã thấy nghề truyền thống ở Hà Nam có bề dầy lịch sử với nhiều sản phẩm nổi tiếng, có đội ngũ nghệ nhân đông đảo, giỏi tay nghề. Trong cuộc sống hiện đại, nghề thủ công đang đứng trước thách thức rất lớn khi hàng hóa tiêu dùng do máy móc hiện đại sản xuất ngày càng nhiều, chất lượng cao đẩy lùi và lấn át hàng thủ công. Tuy nhiên, thực tế đã chứng minh hàng hóa máy móc không thể thay thế hoàn toàn hàng thủ công, bởi vì sản phẩm thủ công chứa đựng tinh hoa, khối óc và bàn tay của nghệ nhân, mỗi sản phẩm được nghệ nhân thổi hồn vào đó đã trở nên sống động như một tác phẩm nghệ thuật. 

Làng nghề cá kho Nhân Hậu

Hiện nay, tình trạng chung của làng nghề cả nước, trong đó có Hà Nam là rất khó khăn trong việc tiêu thụ sản phẩm, hàng hóa xuất khẩu ngày càng ít dần. Tại hội thảo Văn hiến Hà Nam - Truyền thống và hiện đại được tổ chức mới đây tại TP Phủ Lý, hầu hết các nhà quản lý, nhà nghiên cứu khoa học và các nhà báo trong nước đã đề cập đến những giải pháp nhằm khắc phục tình trạng trên. Theo đó, điều đầu tiên quan trọng nhất là các làng nghề phải làm ra được hàng hóa chất lượng cao, hàng tinh hoa nhiều hàm lượng văn hóa và nhất là phải luôn luôn thay đổi mẫu mã đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng. Đặc biệt phải xây dựng bằng được thương hiệu sản phẩm làng nghề. Từ đó quảng bá và xúc tiến thương mại. Thị trường nước ngoài rất khó tính, buộc chúng ta phải có sản phẩm tinh hoa đáp ứng mọi yêu cầu của khách hàng. Để làm được điều đó phải dựa vào đội ngũ nghệ nhân mà người ta thường ví là linh hồn của làng nghề. Làm sao để nghệ nhân phải tận tâm với nghề tổ "sinh vư nghệ, tử vư nghệ". Việc làm của ông Nguyễn Văn Long vực dậy danh tiếng của rượu làng Vọc là một tấm gương. Nhờ việc ông quyết tâm xây dựng được thương hiệu Vọc Long Tửu đã giúp cho rượu làng Vọc có mặt khắp cả nước, nhiều du khách cũng mua làm quà đi nước ngoài. Vì vậy, quan tâm đào tạo, bồi dưỡng tôn vinh nghệ nhân là việc quan trọng phải làm thường xuyên. 

Nhà báo Trung Đông – người từng đi và viết nhiều về các làng nghề, trong đó có các làng nghề ở Hà Nam nhận định: "Đã đến lúc tỉnh Hà Nam cũng nên có những chính sách quan tâm đến đội ngũ nghệ nhân cả về vật chất lẫn tinh thần. Cần đẩy mạnh công tác đào tạo nghệ nhân hơn nữa. Nghề truyền thống truyền nghề theo phương thức "cha truyền con nối". Sự quan tâm của địa phương sẽ khuyến khích lớp trẻ giữ gìn phát huy nghề truyền thống của cha ông, tránh được tình trạng "cha muốn truyền mà con không muốn nối".

Cũng theo ý kiến của các đại biểu tại Hội thảo, để mở rộng xuất khẩu thì phải tăng cường sự liên kết các hộ gia đình với nhau. Bởi khi có một đơn hàng xuất khẩu lớn đòi hỏi phải liên kết mới giải quyết được vốn, nhân lực, hạn giao hàng đúng thời gian. Mặt khác, có liên kết mới có điều kiện nắm bắt thông tin, phân công nhau đi tìm đầu ra, quảng bá thương hiệu sản phẩm, xúc tiến thương mại...

Liên kết cũng giúp giải quyết những vấn đề nóng của làng nghề như bảo đảm vệ sinh môi trường. Làng nghề mây tre đan Ngọc Động lúc nào cũng canh cánh mối lo về ô nhiễm môi trường và hỏa hoạn. Làng nghề bánh đa nem ở Nguyên Lý trung bình mỗi ngày các lò tiêu thụ 10 tấn than, khí thải CO2 làm ô nhiễm nguồn không khí trên mảnh đất chật hẹp. Rồi lượng nước thải trong quá trình vo gạo, chế biến bột... cũng ảnh hưởng đến nguồn nước, đòi hỏi chính quyền địa phương phải tìm giải pháp thích hợp cho làng nghề như có thể xây dựng khu tráng bánh tập trung hoặc liên kết vài hộ với nhau.

Hiện nay, các làng nghề truyền thống đang đứng trước muôn vàn khó khăn, đòi hỏi phải tự thân vận động, phải năng động sáng tạo mới tồn tại và phát triển. Ngành chức năng và chính quyền các cấp cũng cần quan tâm hơn nữa và giải quyết những vấn đề lớn vượt qua tầm kiểm soát của làng như: vốn vay ngân hàng, đào tạo nghệ nhân, nguồn nguyên liệu, mặt bằng sản xuất, giải quyết ô nhiễm môi trường, tiêu thụ sản phẩm. Để giải quyết hài hòa những vấn đề trên, bên cạnh tâm huyết và quyết tâm giữ nghề, phát triển nghề tổ của các làng nghề, các nghệ nhân, các địa phương nên có chiến lược phát triển làng nghề với những quy hoạch và giải pháp cụ thể.

Như Quỳnh