Phát huy truyền thống lịch sử và văn hiến, đưa Hà Nam vững bước đi lên trên con đường mà Đảng và Bác Hồ kính yêu đã chọn

Nhân dịp kỷ niệm 125 năm Ngày thành lập tỉnh Hà Nam (20/10/1890 – 20/10/2015), Hanamtv.vn xin trân trọng gửi tới quý độc giả tóm tắt nội dung bài viết của đồng chí Trần Quốc Hùng, UV Ban Thường vụ, Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Hà Nam với chủ đề “Phát huy truyền thống lịch sử và văn hiến, đưa Hà Nam vững bước đi lên trên con đường mà Đảng và Bác Hồ kính yêu đã chọn”.

Hà Nam là tỉnh thuộc đồng bằng Bắc Bộ. Trải qua năm tháng, con người trên mảnh đất đồng chiêm trũng vô cùng khắc nghiệt này đã vượt qua mọi thử thách, gian nan, làm nên những kỳ tích hào hùng trong công cuộc chinh phục vùng đất “chiêm khê, mùa thối” để tồn tại, đấu tranh xây dựng, bảo vệ Tổ Quốc và xây dựng quê hương đất nước. Trường kỳ lịch sử ấy đã hình thành ở con người Hà Nam nhiều phẩm chất tốt đẹp, làm nên bản sắc riêng của người đồng chiêm. Những phẩm chất truyền thống vô cùng quý báu đó là:

* Truyền thống yêu nước, chống ngoại xâm

Ngay từ thời các Vua Hùng dựng nước đến những năm đầu Công nguyên, Hà Nam đã có nhiều người tài danh võ nghệ đứng lên diệt giặc bảo vệ đất nước với những tên tuổi còn truyền đến ngày nay như: Tả Giám Đàn, Trần Lao Láng, Nguyễn Thiện, Nguyễn Vực, Lê Chân, Thụy Nương, Nguyễn Thị Quỳnh Chân, Nguyệt Nga…

Hà Nam là quê hương của Lê Hoàn – Lê Đại Hành – vị vua sáng lập triều đại Tiền Lê. Trong cuộc đánh Tống, bình Chiêm để bảo vệ đất nước Đại Cồ Việt dưới sự lãnh đạo của Lê Hoàn luôn có mặt người Hà Nam. Bước sang thời Lý, người Hà Nam đã tham gia đội quân của Lý Thường Kiệt Nam Chinh, Bắc chiến. Một trong những di tích ghi lại sự kiện ấy là ngôi Đền Trúc thờ Lý Thường Kiệt ở Quyển Sơn (Kim Bảng). Và cũng tại nơi này, đã ra đời một trong những làn điệu dân ca cổ nhất của nước ta là làn điệu hát Dậm Quyển Sơn còn truyền đến ngày nay.

Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông thế kỷ XIII của Nhà Trần, nhân dân Hà Nam không chỉ tham gia bằng sức người mà còn tham gia bằng sức của. Một kho lương thực lớn ở Trần Thương (xã Nhân Đạo, huyện Lý Nhân) đã được xây dựng bằng sự đóng góp lúa gạo, lương thảo của người dân chủ yếu ở Hà Nam. Trong những trận chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông ấy, trên dòng sông Thiên Mạc (là con sông Mang Giang từ cầu Giẽ chạy qua địa phận huyện Duy Tiên tỉnh Hà Nam rồi đổ vào sông Hồng ở địa điểm Tắc Giang hiện nay), Quốc công Trần Hưng Đạo đã đánh trận A Lỗ mở đầu chiến dịch phản công quân Nguyên Mông. Dòng sông này đã chứng kiến tinh thần yêu nước, khí phách oai hùng không đầu hàng giặc của danh tướng Trần Bình Trọng – một người con của đất Liêm Cần, Thanh Liêm với câu nói nổi tiếng: “Ta thà làm quỷ nước Nam chứ không thèm làm vương đất Bắc”. 

Bước sang thời cận hiện đại, trong công cuộc chống thực dân Pháp đô hộ ở thế kỷ XIX, nhân dân Hà Nam đã không ngừng nổi dậy đấu tranh chống lại bọn thực dân phong kiến. Vào những năm đầu của thế kỷ XX, nổi bật trong số những thanh niên đi tiên phong trong phong trào yêu nước ở Hà Nam có Nguyễn Hữu Tiến, Phạm Tất Đắc, Nguyễn Duy Huân… Truyền thống yêu nước, anh dũng đấu tranh chống xâm lược của người Hà Nam càng được phát huy cao độ từ khi có Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, góp phần làm nên thắng lợi CMT8 năm 1945, thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng Hòa.

Trong cuộc kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp Xâm lược lần thứ 2, nhân dân Hà Nam đã tổ chức nhiều cuộc chiến chống càn quy mô lớn của địch, tiêu biểu là trận chống càn mang tên Amphibi với tấm gương anh dũng chiến đấu hy sinh của 30 cụ già và 2 thiếu niên thôn Đức Bản, xã Nhân Nghĩa, huyện Lý Nhân.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Hà Nam là một trọng điểm chiến lược, một địa phương giữ vị trí quan trọng trong đảm bảo giao thông thông suốt và bố trí các trận địa phòng không đánh trả máy bay Mỹ bảo vệ thủ đô Hà Nội và trên con đuờng chi viện cho chiến trường miền Nam đánh Mỹ. Trong mọi tình huống, quân và dân Hà Nam, tiêu biểu là mười cô gái dân quân Lam Hạ đã kiên cường dũng cảm đánh trả máy bay địch, giữ vững mạch máu giao thông và đê điều bảo vệ tính mạng và tài sản của nhân dân, bảo vệ sản xuất. Qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ đã có 47 tập thể và 21 cá nhân người Hà Nam được phong tặng danh hiệu AHLLVTND, 4 đơn vị được tặng danh hiệu AHLĐ.

Đền thờ các Anh hùng liệt sỹ tỉnh Hà Nam

* Tinh thần thượng võ

Tinh thần thượng võ là một trong những nét đặc sắc của người Hà Nam. Điều này đã ghi dấu trong những chiến công chống giặc ngoại xâm và đọng lại với thời gian qua hàng trăm câu chuyện, hàng trăm phương ngôn về võ, qua những lễ hội như: hội vật võ Liễu Đôi, hội Trình khiên ở làng Cộ, làng Đùng (xã Liêm Sơn, Thanh Liêm); hội võ Cổ Lộng, thôn Cổ Động, Thanh Hải, Thanh Liêm. Cùng với lò vật Phúc Châu (Lý Nhân), An Bài (Bình Lục), Hội vật võ Liễu Đôi là niềm tự hào gắn liền với lịch sử và con người Hà Nam. Kho tàng lý luận quân sự dân gian vô cùng quý giá là sự đúc rút kinh nghiệm qua vô vàn cuộc chiến đấu bảo vệ Tổ quốc của người Hà Nam. Những lý luận ấy cho thấy người Hà Nam không chỉ là đội quân chiến đấu, mà họ thực thụ là những nhà chiến lược, chiến thuật. Những lý luận đó vẫn là bài học trong thời đại hiện nay.

Là những người có tinh thần thượng võ yêu nước, sẵn sang hy sinh để bảo vệ quê hương đất nước, người Hà Nam cũng là những con người giàu lòng nhân ái, khoan dung tha thiết yêu hòa bình. Văn hóa Liễu Đôi không những dạy tướng cầm quân, dạy quân đánh giặc mà còn tiềm tàng những lời khuyên răn tỉnh táo, cần thiết để kết thúc chiến tranh, gây dựng Hòa Bình:

“Chớ cậy kiếm sắc mà róc đến xương

Chớ quá dây cương mà nát đường thiên hạ”

 Có thể thấy sự khát khao hòa bình của người Hà Nam thông qua những lời ca được ghi lại trong Hoàn Vương ca tích (sự tích về vua Lê Hoàn diễn ca):

“Đã rằng có nước có nhà

Trong yên trị, ngoại dung hòa mới yên

Hay gì hòn đạn mũi tên?

Cõi nhân gian nước mắt lên mấy tòa!

Bây giờ lại cất quân ra,

Một giọt máu nhỏ, trăm nhà khóc thương?”

Lịch sử hình thành và phát triển của Hà Nam là lịch sử thấm đẫm mồ hôi, xuơng máu của biết bao thế hệ người Hà Nam. Gian khổ, hy sinh người Hà Nam đều không nề hà, đều sẵn sàng xả thân, bởi người Hà Nam có tình yêu quê hương đất nước, khát vọng hạnh phúc, niềm tin vào tương lai và có một tinh thần lãng mạn trong cuộc sống. Trong kho tàng ca dao Hà Nam có rất nhiều câu nói lên những điều đó:

“Non cao, cao mấy từng mây

Anh đi bên ấy, bên này em trông

Bao giờ lúa chín vàng bông

Anh về gặt hái gánh gồng cùng em”.

* Truyền thống cần cù lao động, tinh thần trọng nông

Trước một vùng chiêm trũng mênh mông, đồng trắng nước trong, quanh năm lụt lội, người Hà Nam thế hệ này nối tiếp thế hệ kia “sống ngâm da, chết ngâm xương”, đổ bao mồ hôi và cả máu xương, không ngừng đắp đập, quai đê, thau chua rửa mặn, đã cải tạo đồng đất ấy thành những đồng đất phì nhiêu, màu mỡ, một năm hai vụ chiêm mùa. Thực tế ấy không chỉ thể hiện ý chí kiên cường bám đất, bám làng xây dựng quê hương mà còn nói lên tinh thần trọng nông, “dĩ nông vi bản” của người Hà Nam. Hà Nam cũng được coi là nơi đất thiêng để các bậc đế vương chọn làm nơi cày ruộng tịch điền. Năm 987, sau khi lên ngôi Hoàng Đế, Lê Hoàn đã tổ chức dạy dân cày ruộng ở chân núi Đọi.

Người Hà Nam nổi tiếng với nhiều sản phẩm từ chăn nuôi và là những thợ lành nghề của nhiều ngành thủ công mỹ nghệ truyền thống như: nghề mộc nổi tiếng ở Trịnh Xá (Bình Lục), Cao Đà (Lý Nhân); nghề khảm trai, chạm sừng ở Cấm Bối (Thanh Liêm), Đô Hai (Bình Lục); nghề làm trống Đọi Sơn (Duy Tiên); nghề chạm đá ở Kiện Khê (Thanh Liêm); nghề thêu ren ở Thanh Hà (Thanh Liêm); làng tơ tằm Tiên Phong, làng dệt lụa Nha Xá (Duy Tiên).

Làng lụa Nha Xá

Dù điều kiện tự nhiên không mấy thuận lợi, song với truyền thống cần cù lao động, với bàn tay tài hoa khéo léo, người Hà Nam vẫn lưu truyền được cho đời nhiều sản vật nổi tiếng: đậu Đầm, bún Tái, vải Lưu Xá, cá Đầm Rạch, lụa Nha Xá, cá sông Lảnh, gỏi cua Làng Sải, dưa cải làng Nghè,…; những hoa quả đặc sản như: hồng không hạt Nhân Hậu, chuối Ngự tiến Vua ở Đại Hoàng, quýt đỏ Tảo Môn (Lý Nhân), Cam chanh, quýt giấy ở Tiên Phong (Duy Tiên)…

Chuối ngự Đại Hoàng được bày bán tại thành phố Phủ Lý

Trước một vùng chiêm trũng mênh mông, đồng trắng nước trong, quanh năm lụt lội, người Hà Nam thế hệ này nối tiếp thế hệ kia “sống ngâm da, chết ngâm xương”, đổ bao mồ hôi và cả máu xương, không ngừng đắp đập, quai đê, thau chua rửa mặn, đã cải tạo đồng đất ấy thành những đồng đất phì nhiêu, màu mỡ, một năm hai vụ chiêm mùa. Thực tế ấy không chỉ thể hiện ý chí kiên cường bám đất, bám làng xây dựng quê hương mà còn nói lên tinh thần trọng nông, “dĩ nông vi bản” của người Hà Nam. Hà Nam cũng được coi là nơi đất thiêng để các bậc đế vương chọn làm nơi cày ruộng tịch điền. Năm 987, sau khi lên ngôi Hoàng Đế, Lê Hoàn đã tổ chức dạy dân cày ruộng ở chân núi Đọi. 

Ngày nay, xu thế CNH – HĐH mạnh mẽ đang diễn ra trên cả nước nhưng truyền thống trọng nông vẫn được người Hà Nam duy trì. Việc nghiên cứu, bảo tồn các loại giống cây trồng vật nuôi quý được quan tâm. Nhiều ngành nghề mới được Hà Nam học tập, tiếp thu. Nhiều sản phẩm của Hà Nam được nhận giải thưởng tại Hội chợ, triển lãm, được thị trường trong và ngoài nước ưa chuộng như đồ mây tre, đồ sừng, đồ đá chạm… Hà Nam đang từng bước hội nhập kinh tế thị trường, đi vào CNH – HĐH.

* Truyền thống hiếu học

Hà Nam là vùng đất nghèo, người dân quanh năm chân lấm tay bùn, lam lũ làm ăn, nhưng con người Hà Nam có truyền thống trọng học và hiếu học. Hà Nam đã sản sinh cho đất nuớc khá nhiều nhà văn, nhà thơ nổi tiếng. Riêng thời phong kiến, kể từ khoa thi đầu tiên (năm 1075) đến khoa thi cuối cùng (năm 1918), Hà Nam có đến 53 người đỗ đạt tại 36 khoa thi. Các nhà khoa bảng đã có đóng góp lớn cho sự nghiệp xây dựng đất nước như: Lý Trần Thản, Trương Công Giai… Trong các nhà khoa bảng Hà Nam có nhiều người trở thành học giả, nhà văn, nhà thơ nổi tiếng như Trần Thuấn Du, Dương Bang Bảng. 

Hà Nam là quê hương của dòng thơ Trào phúng mà Tam nguyên Yên đổ Nguyễn Khuyến, Kép Trà là những gương mặt tiêu biểu của dòng thơ này. Truyền thống hiếu học, tài thông trí tuệ của người Hà Nam là một di sản quý, di sản này tiếp tục được kế thừa và phát huy khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời. Hà Nam tự hào có Phạm Tất Đắc với tập “Chiêu Hồn nước” bất hủ; Nguyễn Thượng Cát với bản lược dịch “Tư bản luận”; Nam Cao – nhà văn liệt sỹ, một trong những người đầu tiên được giải thưởng Hồ Chí Minh do có cống hiến to lớn đối với sự nghiệp văn học nước nhà. Hà Nam cũng tự hào với “tiếng trống Bắc Lý”, ngọn cờ đầu của phong trào thi đua Hai tốt “dạy tốt, học tốt” của nền giáo dục CNXH Việt Nam, đơn vị hai lần được phong tặng danh hiệu AHLĐ. Cho đến nay, Hà Nam là một trong những tỉnh luôn đứng vững trong số những tỉnh thành có vị trí hàng đầu về giáo dục.

Khu tưởng niệm nhà văn, liệt sỹ Nam Cao

* Năng lực dồi dào trong sáng tạo và tiếp biến văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng

Người Hà Nam không chỉ cần cù lao động mà còn là chủ nhân của những kho tàng phong phú đủ mọi thể loại vè, thơ, văn, hát, ca, lễ hội cả trong văn hóa dân gian truyền thống và đương đại. Đất Hà Nam có nhiều lễ hội, trong đó có nhiều hội hát, tục hát truyền thống. Lễ hội ở Hà Nam là sự hòa quyện, kết hợp giữa những hình thức tín ngưỡng tôn giáo với các làn điệu dân ca đậm đà bản sắc, đồng thời phản ánh những khía cạnh khác nhau của đời sống tinh thần con người nơi đây. Hội Chùa Đọi, hội Lảnh Giang ở Duy Tiên; hội Đền Trần Thương ở Lý Nhân; hội cướp cầu ở Lau Chảy, hội đình Công Đồng… xưa nay luôn tạo cho vùng chiêm trũng này một sắc thái riêng, một tiềm năng du lịch phong phú.

Lễ hội truyền thống Di tích lịch sử văn hóa Đền Lảnh Giang năm 2015


Tiết mục "Chèo thuyền" của nhân dân xã Nhân Đạo, hồi huớng công đức của Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn tại Lễ hội Đền Trần thương năm 2015

Hà Nam có hàng trăm truyền thuyết về các danh nhân hào kiệt của mọi thời. Mỗi truyền thuyết không chỉ được thể hiện bằng các hình tượng văn hóa phi vật thể mà còn thể hiện ở hàng trăm đền thờ, miếu mạo, phủ thờ, bia đá. Có lý do để người Hà Nam tự hào vì đất Hà Nam đã sinh ra không ít nhân vật kiệt xuất, trong đó, có những nhân tài văn chương nghệ thuật như Nam Cao, Bùi Dị, Nguyễn Khuyến,… Những nhân vật văn học như Vũ Thị Thiết trong “Người con gái Nam Xương’ của Nguyễn Dữ; những nhân vật như anh Giáo Thứ, Lão Hạc, Chí Phèo, Thị Nở,… của Nam Cao đã trở thành hình tượng văn học Việt Nam.

Truyền thống lịch sử, văn hiến phong phú, dày dặn và giàu bản sắc của người Hà Nam, là thành quả của nhiều thế hệ người dân Hà Nam xây đắp nên đã từ bao đời, là niềm tự hào, là vốn liếng quý báu nhất để hình hài, tạo dựng nên mảnh đất, con người kiên cường, anh dũng trước những thử thách nghiệt ngã của thiên tai, bão lũ, trước địch họa, xâm lăng. Cùng với các vùng miền và nhân dân cả nước vươn mình đứng dậy, xây dựng và bảo vệ vững chắc tổ quốc, đưa Việt Nam phát triển nhanh, bền vững tới giàu mạnh, văn minh, xứng đáng với công lao khai phá, giữ gìn và vun đắp của tiền nhân./.