Việt Nam nguy cơ 'nghèo ổn định' nếu giữ cách làm ăn cũ

Theo WB, nếu không sớm thay đổi, Việt Nam có nguy cơ kẹt trong bẫy giá trị gia tăng thấp và đồng nghĩa dính bẫy thu nhập trung bình.

Một là vẫn đi theo cách làm cũ bấy lâu nay, tiếp tục chức năng gia công, lắp ráp để làm nền tảng xuất khẩu cho các chuỗi toàn cầu. Hoặc con đường thứ hai, tận dụng làn sóng tăng trưởng nhằm đa dạng hóa và dịch chuyển theo chuỗi để tham gia vào các phân khúc giá trị gia tăng cao hơn, nuôi dưỡng các doanh nghiệp nội địa năng động, sáng tạo, có khả năng sáng chế ra sản phẩm riêng.

Ở mức gần 180%, Việt Nam là một trong những quốc gia có tỷ lệ xuất nhập khẩu trên GDP thuộc hàng cao nhất và đang trở thành một trong những nền kinh tế mở cửa nhất về thương mại thế giới. Giai đoạn 2006-2014, tăng trưởng xuất khẩu Việt Nam luôn cao hơn tăng trưởng xuất khẩu toàn cầu.

Tuy nhiên, sự thật là ba phần tư kim ngach xuất khẩu được đóng góp bởi doanh nghiệp FDI. Trong khi đó, cơ hội để các doanh nghiệp trong nước tham gia vào các ngành sản xuất của các tập đoàn đa quốc gia đang ngày càng bị thu hẹp. Các công đoạn mang lại giá trị gia tăng cao vẫn được thực hiện bên ngoài Việt Nam. Do không phát triển được năng lực đổi mới sáng tạo hoặc tham gia vào chức năng mang lại giá trị gia tăng cao nên dễ bị kẹt ở “bẫy giá trị gia tăng thấp”.

Việt Nam đang đứng trước ngã ba đường chỉ có một lối duy nhất để không "dính bẫy".

Bình luận báo cáo của WB, ông Nguyễn Thắng - Giám đốc Trung tâm Phân tích và Dự báo, Viện hàn lâm Khoa học xã hội cho rằng, bản thân Việt Nam cũng đang kẹt giữa sức ép của cả hai xu hướng. Một bên là nguồn cung nguyên liệu và lao động rẻ hơn của Myanmar, Bangladesh. Thứ hai là cạnh tranh của robot và tự động hóa.

“Tất cả chúng ta đều đồng ý con đường thứ hai, tránh bẫy gia công lắp ráp và bẫy thu nhập trung bình. Nhưng cửa sổ cơ hội chúng ta có đang thu hẹp rất nhanh. Chúng ta đang chứng kiến Cách mạng công nghiệp lần 4, khi mà số hoá, tự động hoá đang tăng tốc. Với quá trình này, các công ty đa quốc gia có xu hướng đặt nhà máy ở gần thị trường tiêu thụ và có xu hướng hồi hương. Lợi thế lao động giá rẻ ngày càng giảm và không còn nhiều quan trọng”, ông Thắng cho biết.

Ông Trần Ngọc Liêm - Phó giám đốc Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) tại TP HCM cũng đồng quan điểm: “Nếu tiếp tục gia công khâu cuối thì chúng ta sẽ tụt hậu, đặc biệt trong cuộc Cách mạng 4.0. Nếu không có con đường mới để hội nhập thì cuộc cách mạng này sẽ cho phép các nước phát triển thấp hơn Việt Nam có cơ hội qua mặt nếu có chính sách phát triển tốt”.

Ông Charles Kunaka - Chuyên gia kinh tế trưởng, Vụ thương mại, Khối thương mại và Cạnh tranh của WB rút ra 4 khuyến nghị từ báo cáo. Thứ nhất, Việt Nam cần tăng cường kết nối vận tải, logistics. Thứ hai, có giải pháp sáng kiến hỗ trợ cho các ngành cụ thể. Thứ ba, tăng cường dịch vụ và hỗ trợ dịch vụ hoá nền sản xuất chế tạo, chế biến. Thứ tư, mở rộng và nâng cấp ngành công nghệ thông tin và truyền thông.

“Có hai điểm hết sức quan trọng nếu muốn vượt lên trong chuỗi giá trị. Thứ nhất là ổn định kinh tế vĩ mô. Nếu một nền kinh tế bong bóng thì nguồn lực sẽ đi vào đầu cơ. Thứ hai là tạo ra môi trường bình đẳng. Đây là điều cần thiết để Việt Nam tham gia vào chuỗi giá trị mới. Vấn đề bây giờ không chỉ là doanh nghiệp nhà nước mà còn lại nhóm doanh nghiệp tư nhân thân hữu, với nguy cơ làm cho nguồn lực đầu tư méo mó, không đi vào đầu tư cho công nghệ, sáng tạo”, ông Thắng bổ sung thêm.

Các chuyên gia kinh tế đều chọn con đường thứ hai vì không ai muốn Việt Nam sẽ "nghèo ổn định" vì kẹt bẫy giá trị gia tăng thấp và dính bẫy thu nhập trung bình. Tuy nhiên, thực tế để doanh nghiệp trong nước tham gia được vào chuỗi sản xuất toàn cầu thì vẫn là bài toán khó.

WB nhận định, một số doanh nghiệp trong ngành điện tử và ôtô, xe máy của Việt Nam đã hội nhập thành công vào các chuỗi giá trị toàn cầu. Tuy nhiên, nhìn chung, Việt Nam cũng chỉ mới tập trung vào công đoạn gia công, lắp ráp khâu cuối cùng và chưa kết nối được nhiều với các doanh nghiệp FDI.

Bà Lê Bích Loan - Phó trưởng ban Khu công nghệ cao TP HCM thừa nhận, các doanh nghiệp công nghệ lớn vào Việt Nam thường đi theo cụm và doanh nghiệp bản địa khó chen chân vào. Trong khi đó, ở góc độ là nhà đầu tư, ông Jang Yoonho - Giám đốc bộ phận hỗ trợ đối tác Trung tâm mua hàng Việt Nam của Samsung Electronics Vietnam cho rằng, lý do chính bởi phần lớn nhà cung ứng Việt Nam không đạt được trình độ công nghệ mà tập đoàn mong muốn.

Ông Phan Đức Hiếu - Phó viện trưởng Viện Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM) cho rằng, điểm quan trọng cần nhìn ra từ báo cáo của WB chính là việc phải thay đổi hệ thống chính sách đòn bẩy cho nền kinh tế để chuyển dịch từ gốc. Ông đưa ví dụ về khảo sát của WB trong 28 chương trình hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ của Việt Nam. Tổ chức này kết luận "các chương trình này có tính chung chung, thiếu giai đoạn hỗ trợ khởi nghiệp và dường như chưa bền vững".